چاد(Chad)
کشوری در افریقای مرکزی
1- شمای کلی:
جغرافیا و ترکیب جمعیتی ، مذهبی و قومی:
جمهورى چاد با وسعتى برابر با 1284000 کيلومتر مربع در مرکز صحرای بزرگ آفریقا قرار گرفته و از شمال با ليبى، از شرق با سودان ، از جنوب با افريقاى مرکزى و از غرب با کامرون، نيجريه، و نيجر هم مرز است. شهر " انجامنا " پايتخت چاد است که قبل از استقلال، به نام فرمانده نیروهای فرانسوی در چاد،" فورولامی" خوانده می شد. از ديگر شهر هاى مهم آن مى‌توان به " سار " ، " موندو " و " آبشه " اشاره کرد.
چاد سرزمين جلگهاى و صحرايى است و مهمترين ارتفاعات آن بنام کوههاى "تى بستى" در شمال و در مرز چاد با ليبى قرار دارد. درياچه چاد درجنوب غرب غرب آن واقع شده است. اکثر مناطق اين سرزمين را خشکى‌ها فرا گرفته‌اند. جمعیت آن 11 میلیون و هفتصد و هشت هزار نفر است که از این میان27 درصد در مناطق شهری و باقی در روستاها زندگی می کنند. (UN, 2009) بيمارى ايدز در چاد بسيار شايع است به طورى که طبق برآورد بانک جهانى در سال 2008، 7/3 درصد جمعيت در اين کشور به ويروس HIV مبتلا هستند و به علت فقر و آلودگی زیاد نرخ مرگ و میر در این کشور بالاست. (16 در هر هزار نفر). امید به زندگی در میان مردان 67/ 46 سال و در میان زنان 77/48 سال است. The world factbook-2009))
قانون اساسی سکولار چاد آزادی ادیان را به رسمیت شناخته است. اسلام وسپس مسیحیت ادیان غالب هستند. مسلمانان 54 % جمعیت را تشکیل داده ، در شمال و شرق کشور ساکنند.
اکثریت مسلمانان چاد پیرو فقه مالکی *و فرقه های تصوف* به خصوص "تیجانیه*" هستند. مسیحیت* با آغاز استعمار* فرانسه به وسیله مبلغان مسیحی به چاد وارد شد. مسیحیان چاد به دو شاخه کاتولیک روم (20%) و پروتستان ( 14%) تقسیم شده در جنوب کشور زندگی می کنند. 10 % جمعیت از جاندار پنداری پیروی می کنند و 3 % جمعیت هم بدون دین هستند. البته در برخی آمارهای غیر رسمی جمعیت مسلمان بسیار بیشتر از این رقم و حتی تا 85 % نیز و جمعیت مسیحی تا 5% ذکر شده است. از دهه 1960 به بعد با حمايت هاى عربستان سعودى و ساخت مسجد بزرگی به نام ملک فیصل بن عبدالعزیز در انجامینا، وهابی گرى* هم در چاد رواج يافته است.
چاد ساختار اجتماعی منحصر به فردی دارد و در آن بیش از 200 گروه قومی گوناگون زندگی می کنند. برای مردم چاد پس از خانواده گسترده ، هویت های ناحیه ای و قومی اهمیت اصلی را دارد. ساکنان شمال و شرق کشور اعراب مسلمان بادیه نشین هستند که بیشتر به تجارت و کشاورزی مشغول اند. ساکنان جنوب کشور به قومیت های زیادی تقسیم می شوند. " سارا " مهمترین و بزرگترین این قومیت هاست که خود از 11 گروه قبیله ای مجزا تشکیل شده است. میان قومیت های گوناگون جنوب کشور با وجود قرابت فرهنگی اتحاد و هویت مشترک زیادی وجود ندارد. در دوران رواج برده داری اقوام جنوبی کشور از سوی اقوام شمالی مثل " مابا " ، " فولانی " ، " بارما " و " توبو " ستم زیادی دیدند و همین مساله شکاف عمیقی در ساختار اجتماعی این کشور ایجاد کرد که در قرن بیستم جنگ های داخلی بلند مدت و خشونت باری را موجب شد. (در حقیقت مناطق جنوبی به امید پایان دادن به سلطه جویی اقوام شمالی بود که در آغاز قرن نوزدهم استعمار فرانسوی ها را پذیرا شدند.)
اقتصاد و نظام سیاسی :
دو زبان رسمی در چاد فرانسوی و عربی هستند. فرانسوی در بخش آموزش و اداری ، بخصوص در جنوب ، و عربی میان مسلمانان شمال و بیشتر در بخش تجارت استفاده می شود. بیش از 100 زبان و گویش محلی هم در بین اقوام صحبت می شود که مهمترین آن ها زبان قوم سارا است. بیش از نیمی از جمعیت کشور بی سواد هستند. دانشگاه شهر انجامنا اصلی ترین مرکز آموزشی برای تحصیلات در سطوح بالاتر است.
چاد يکى از فقيرترین کشورهای جهان است. 80 % جمعیت این کشور زیر خط فقر زندگی می کنند. به دليل عدم دسترسى به درياهاى آزاد، وسعت زياد، فساد وعدم ثبات سياسى تاريخى ناشى از اختلاف بخش شمالى و جنوبى، ونیز دخالت استعمارگران توسعه اقتصادى اين کشور تا کنون ممکن نشده است.اقتصاد چاد بیشتر بر پایه کشاورزی استوار است. پنبه، ارزن و بادام زمينى محصولات زراعى عمده و کشورهای کامرون ، نیجریه ، ژاپن ، فرانسه و آمریکا اصلی ترین شرکای تجاری چاد هستند. از سال 2003 با سرمایه گذاری های کشورهای غربی ، نفت خام به اصلی ترین محصول صادراتی چاد تبدیل شد بطوری که چاد در حال حاضر بیش از 225 هزار بشکه نفت* در روز صادر می کند. واحد پول چاد فرانک آفریقا است . حجم تولید ناخالص داخلی آن در سال 2009 بالغ بر 26/16 بیلیون دلار بوده است.
بر اساس قانون اساسی چاد قدرت سیاسی کاملا در اختیار رئیس جمهور (Presidential System) است. به طوری که نخست وزیر و اعضای کابینه را هم رئیس جمهور انتخاب می کند. انتخابات هر 5 سال یک بار انجام می شود. از زمان استقلال در سال 1960 تا تاسیس نظام چند حزبی در سال 1992 تنها حزب رسمی کشور " حزب پیشرو چاد " وابسته به اقوام جنوبی بود. از سال 1992 تا به حال نزدیک به 78 حزب سیاسی در این کشور تاسیس شده اند. اما قدرت اصلی در اختیار " جنبش رستگاری ملی " به رهبری رئیس جمهور ادریس دبی بوده است.از دیگر احزاب مهم چاد می توان به " جبهه ملی برای توسعه و پیشرفت " و " اتحاد ملی برای دموکراسی " اشاره کرد.
تلویزیون در چاد دولتی است. تنها کانال تلویزیونی " تله چاد " نام دارد. رادیو محبوب ترین رسانه در چاد است و ایستگاه های دولتی و خصوصی بسیاری در این کشور فعال هستند. روزنامه های این کشور به زبان فرانسوی و انگلیسی منتشر می شوند و انتشار روزنامه های مخالف دولت آزاد است اما این روزنامه ها مخاطبان کمی میان عامه مردم چاد دارند .
2- فرایند تشکیل دولت – ملت : دوران اسلامی و ورود استعمار
چاد کشوری پهناور با فرهنگ های قومی متنوع است. فرهنگ هایی که بر اساس پیوند های قومی – جغرافیایی و مذهبی گوناگون گروه های مردم در قرن های پیش از آغاز استعمار شکل گرفته است. تا سال 1960 و استقلال یافتن چاد هیچگونه هویت ملی واحدی که همه قومیت های گوناگون را شامل بشود در این کشور وجود نداشت. مفهوم " ملت " بیشتر انتزاعی بود و از سنت های قومی – منطقه ای برای شناخت هویت های گروهی استفاده می شد. سیاست هایی که فرانسوی ها در دوران حکومت هفتاد ساله خود در چاد اجرا کردند باعث شد تنش های قومی میان شمال و جنوب کشور تشدید شود. نخبگان سیاسی اقوام جنوبی که پس از استقلال قدرت را در دست گرفتند هم نتوانستند نظام دموکراتیک پایدار و سالمی در این کشورایجاد کنند.
چاد هم برای جهان اسلام وهم برای غرب از اهمیت ژئوپلتیک خاصی برخوردار است زیرا این کشور محل تلاقی فرهنگ وتمدن اسلامی با فرهنگ افریقائی ومنافع قدرت های غربی است. اهمیت استراتژیک چاد برای غرب در جنگ دوم جهانی* آشکار شد زیرا چاد اولین مستعمره فرانسه بود که پس از سقوط پاریس در دست آلمان نازی، پرچم فرانسه آزاد را برافراشت وژنرال لکلرک فرانسوی حملات مشهور خود علیه آلمان را از پایگاه های چاد با شرکت هزاران سرباز چادی انجام داد بطوری که اطراف دریاچه چاد به صورت مهمترین پایگاه نظامی برای نیروهای متفقین درآمد.
چاد همانند کشور همسایه اش سودان، با مشکل ايجاد هماهنگى میان دو فرهنگ متفاوت روبروست: فرهنگ عربی - اسلامى شمال و نگروتيد- افريقايى جنوب. ساکنان بخش شمالی کشور مسلمانان عرب زبان ، نیمه بیابان گرد و چادر نشین و ساکنان بخش جنوبی مسیحیان سنتی و متاثر از فرهنگ آفریقای سیاه هستند. هر کدام از این دو بخش نیمی از جمعیت کشور را در خود جای داده اند. تاریخ معاصر، چاد هم مانند سودان تحت تاثیر اختلافات عمیق قومی منطقه ای و درگیری های خونین این دو بخش بر سر تصاحب قدرت سیاسی بوده است.
دین اسلام وفرهنگ اسلامی در چاد قدمت تاریخی دارد. در مورد ورود اسلام به چاد روایات مختلفی ذکر شده است. براساس پاره ای منابع تاریخی، در عهد عمربن عبدالعزیز ، خلیفه* معروف اموی، عده ای از سربازان وی از یمن به چاد رفتند وضمن ترویج اسلام در آنجا تشکیل حکومت دادند. اما برخی پژوهشگران معتقدند که اسلام در دوران خلیفه دوم، عمربن الخطاب، پس از فتح منطقه فزان، در جنوب لیبی، ازین منطقه به اطراف دریاچه چاد رسیده است.
نخستین حکومت پادشاهی در شرق دریاچه چاد موسوم به "پادشاهی کانم برنو" در آغاز قرن نهم میلادی تأسیس شد که تا قرن هفدهم به حیات خود ادامه داد. همزمان دو حکومت دیگر نیز موسوم به "پادشاهی باقرمی" و "پادشاهی ودای" در جنوب وجنوب شرق دریاچه چاد به وجود آمدند که تا ورود استعمار پابرجا ماندند. ویژگی های مشترک این حکومت ها این بود که دین اسلام* وشریعت* اسلامی را به عنوان قانون ونظام حاکم پذیرفته بودند وآموزش قرآن کریم، فقه اسلامی وزبان عربی را رواج دادند .آنها برای علمای دینی ارج ومنزلت بزرگی قائل بودند؛ بویژه حکومت ودای که توسط یک فقیه مسلمان به نام "عبدالکریم ابن جامع" به وجود آمد وشهر "ابشه" را به عنوان پایتخت به صورت یک مرکز علمی در کناره صحرا، درآورد. با این حال، رقابت وجنگ بین این حکومتها به تدریج باعث ضعف وسرانجام سقوط آنان در برابر هجوم استعمارگران فرانسوی شد.
فرانسه در سال 1890 به چاد وارد شد و طى 16 سال درگیری های خونین ناشی از مقاومت مردم مسلمان ،چاد را تحت سيطره خود در آورد. پس از آن فرانسوی ها آشکارا به سیاست اسلامزدائی وترویج مسیحیت پرداختند. از جمله مصادیق این سیاست می توان به تخریب مساجد ومراکز دینی وقتل یا تبعید علما اشاره کرد. در حافظه تاریخی مسلمانان چاد واقعه کبکب (ساطور) در سال 1917 در شهر ابشه فراموش نشدنی است. در این واقعه فرانسوی ها به تلافی قتل یک سرباز فرانسوی که به زن مسلمانی تجاوز به عنف کرده وبا ساطور شوهر آن زن کشته شده بود، بیش از 400 نفر از علمای مسلمان را یکشبه با همان ساطور به قتل رساندند و تمامی کتب آنها را سوزاندند
در دوران جدید یکی از مهمترین و معروفترین چهره ها در زمینه احیای فرهنگ اسلامی، "شیخ محمد علیش عووضه (1906-1976) است که پس از تحصیلات دینی در حوزه
ام درمان (سودان) و الازهر (قاهره) در 1946 یک مرکز یا حوزه بزرگ اسلامی به سبک الازهر در شهر ابشه تاسیس کرد که در آن علاوه بر علوم دینی ، علوم دیگری نیز مانند تاریخ و جغرافیا ومنطق به روش جدید تدریس می شد. این مرکز که به نام محل تاسیس آن "مرکز علمی ام سویقو" خوانده می شد شهرت زیادی یافت و صدها نفر از آن فارغ التحصیل شدند. استعمارگران فرانسوی که فعالیت این مرکز را علیه منافع خود می دیدند در 1952 آن را تعطیل و شیخ علیش عووضه را به سودان تبعید کردند. اما پس از استقلال چاد، مرکز اسلامی ام سویقو در 1968 بار دیگر فعالیت خود را آغاز کرد که تا کنون همچنان ادامه دارد.
در دوران استعمار فرانسه اکثر سرمایه گذاری های اقتصادی در بخش جنوب چاد متمرکز بود و همین امر باعث شد بسیاری از ساکنان جنوب به مسیحیت بگروند. مناطق شمالی کشور به علت خشکی بیش از حد و کمبود منابع طبیعی و همچنین محبوبیت اسلام میان ساکنانش از سوی فرانسویان کاملا نادیده گرفته شد. فرانسویان پس از به رسمیت شناختن استقلال چاد در 1960 ،اکثر مناصب دولتی را به نخبگان اقوام سیاه پوست جنوب واگذار کردند. مجموعه این اقدامات باعث شد اختلافات تاریخی بین شمال و جنوب کشورعمیق تر شود.
در سال 1962 " فرانسوا تومبالبای " به عنوان اولین رئیس جمهوردولت مستقل انتخاب شد. او در اولین اقدام رهبران مسلمان مخالف دولت را دستگیر ، احزاب سیاسی اپوزوسیون را منحل و یک نظام تک حزبی ایجاد کرد. حکومت استبدادی تومبالبای و کم درایتی او در مدیریت بحران های داخلی باعث تشدید تنش های درون - قومی و شروع جنگ داخلی بین اعراب مسلمان و اقوام جنوبی شد. در سال 1966 نیروهای مسلمان شمالی کشور بخصوص " جبهه آزادی ملی " علیه دولت شورش کردند. جنگ داخلی در دو دهه 1970 و 1980 ادامه داشت. تومبالبای در سال 1975 کشته شد اما دولت تا سال 1979 هنوز پا بر جا بود . در این سال نیروهای مسلمان شمال با برخورداری از حمایت دولت لیبی، پایتخت کشور را تصرف کردند وبدین ترتیب "گوکومی عویدی" به قدرت رسید ونفوذ فرانسه به شدت کاهش یافت اما در 1980 ، حسین حبری، وزیر دفاع، به تحریک فرانسه با یک کودتای نظامی قدرت را در دست گرفت.
یک علت مهم رقابت بین لیبی و فرانسه در چاد به نوار مرزی "اوزو" مربوط می شود که سرشار از معادن اورانیوم است. لیبی در 1973 طی یک حمله نظامی این نوار را اشغال و در 1976 به خاک خود منضم کرد. و سپس کوشید با همکاری کارشناسان پاکستانی به استخراج اورانیوم و ارسال آن به پاکستان برای غنی سازی دست بزند؛ اما در 1987 نیروهای چاد با کمک فرانسه وآمریکا به نوار اوزو حمله کردند و نیروهای لیبی را عقب راندند. سرانجام لیبی زیر فشار غرب پذیرفت که حل موضوع به دادگاه بین المللی محول شود. این دادگاه نیز در 1994 به سود چاد رأی داد و این نوار در اختیار دولت چاد قرار گرفت.
در دوران حکومت حبری فساد سیاسی و خشونت علیه مسلمانان بخصوص قوم " زقاوه" به اوج خود رسید به طوری که آمار کشته شده های دوران زمام داری او به بیش از چهل هزار نفر می رسد . حبری تا سال 1990 در قدرت باقی ماند و سپس به دست ژنرال ارتش " ادریس دبی " سرنگون شد.
دبی سعی کرد با دادن امتیازاتی به نیروهای مخالف و آزاد کردن فعالیت احزاب سیاسی اتحاد ملی را در کشور برقرار کند. دبی در دو دوره انتخابات در سالهای 1996 و 2001 توانست به آسانی رقبای خود را شکست داده در مقام ریاست جمهوری باقی بماند. وی با تغییر قانون اساسی محدودیت دو دوره ای ریاست جمهوری را حذف کرد. همین امر باعث بروز اعتراض شدید نیروهای اپوزوسیون و بروز بحران داخلی دیگری شد. احزاب سیاسی مخالف انتخابات سال 2006 را به همین دلیل تحریم کردند. اما دولت انتخابات را برگزار کرد و دبی برای یک دوره 5 ساله دیگر در پست ریاست جمهوری باقی ماند.
چاد در سیاست خارجی خود، علاوه بر لیبی، با سودان نیز مشکل دارد ودولت ادریس دبی در بحران دارفور* به تحریک فرانسه وآمریکا، از شورشیان حمایت کرده و مانع حل این بحران شده است. در مقابل، دولت سودان نیز با حمایت از شورشیان چاد کوشیده است دولت ادریس دبی را زیر فشار قرار دهد. نیروهای شورشی چاد دو بار در سال های 2006 و 2008 سعی کردند پایتخت را تصرف کنند اما هر دو بار با دخالت فرانسه شکست خوردند. مخالفان چادی معتقدند که نفت و اورانیوم وهمچنین کمک به سیاست های فرانسه در قاره افریقا از مهمترین عوامل حمایت فرانسه از دولت ادریس دبی محسوب می شوند.
فهرست منابع:
الف :منابع به زبان انگلیسی
Azevedo, Mario J., and Emmanuel U. Nnadozie. Chad: A Nation in Search of its Future, 1998
Decalo, Samuel. Historical Dictionary of Chad, 3rd ed., 1997
Fuchs, Peter. "Nomadic Society, Civil War, and the State in Chad." Nomadic Peoples 38: 151–162, 1996
Nolutshungu, Sam C. Limits of Anarchy: Intervention and State Formation in Chad, 1996
International Conflict and the Environment: Aozou Strip, ICE Case Studies, Case No. 18.
Clyde R. Mark, Libya, Foreign Affairs, Defense and Trade Division, Congressional Research Service, Code No. IB93109
ب: منابع به زبان عربی
بشیر عربی بشیر، الشیخ علیش عووضة، رائد النهضة الثقافية بتشاد، مقاله علمی ارائه شده در کنفرانس اسلام در آفریقا، در دانشگاه بین المللی آفریقا، خرطوم، سودان، سال 2006 ، نشانی اینترنتی:
مقالات از آرشیو روزنامه الحیاة چاپ لندن
على يوسف ماريل، حروب وتشرد وزمن لا يعنى شيئاً، روزنامه الحیاة ، لندن، 25/7/2003
سمیر صبح، قصة القنبلة النووية الليبية: الأبطال ... والأوهام، روزنامه الحیاة، لندن، 9/2/2004
النور احمد النور، قراءة فى الأزمة السودانية- التشادية، روزنامه الحیاة، لندن، 21/1/2006
پاتریک ساباتییه، الخوف من الفراغ الأفريقى ، روزنامه الحیاة، لندن، 19/4/2006 ترجمه از روزنامه لیبراسیون، پاریس، تاریخ 14/ 4/2006
النفط محور الصراع على نجامينا ، روزنامه الحیاة، لندن، 13/2/2008 ترجمه از روزنامه فرانسوی زبان " لو میساژه، چاپ کامرون به تاریخ 7/2/2008
محمد سید رصاص، هذه أسباب حماية الغرب للرئيس التشادى، روزنامه الحیاة، لندن، 7/3/2008
فهرست نام ها و اصطلاحات :
چاد Chad
ليبى Libya
سودان Sudan
افريقاى مرکزى Central African Republic
کامرون Cameroon
نيجريه Nigeria
نيجر Niger
انجامنا N’Djamena
سارح Sarh
موند Moundou
آبشه Abéché
تى بستى Tibesti
تیجانیه Tijjaniah
جاندار پنداری Animism
سارا Sara
مابا Maba
فولانی Fulani
بارما Barma
توبو Tubo
فرانک آفریقا African Frank
زقاوه Zaghawa
فزان Fezan
فرانسوا تومبالبای (François Tombalbaye(1918 – 1975
هیسن هبره 1949-) ) Hissène Habré
ادریس دبی ( 1952-) Idriss Déby
جنبش رستگاری ملیPatriotic Salvation Movement
بحران دارفور Darfur Crisis
نفت خام Crude oil
دریاچه چاد Lake Chad
کانم برنو Kanem-Bornou
نوار اوزو Aozou Strip
شیخ محمد علیش عووضة Shaikh Muhammad Allish Awouda
